Recensie: Israël aan de Tiber

Israël aan de Tiber is een poëtische, pakkende titel die de lezer meteen een duidelijk idee geeft van wat Leonard Rutgers voor beeld wil schetsen in zijn boek. Een joodse wereld, volledig geïntegreerd, maar toch duidelijk zichtbaar en te onderscheiden binnen de muren van het oude Rome. Niet zoals zovelen denken een diaspora van vluchtelingen en bannelingen, maar een rijke commune van trotse, harde werkers, die een natuurlijk en passend onderdeel van de stad vormden, ondanks de verschillen in levensstijl en geloof. Dat is de conclusie van dhr. Rutgers na een leven van onderzoek, zowel in bibliotheken als in de talloze donkere gangen, kelders en catacomben, die verborgen liggen onder de moderne bouwwerken van Rome.

Rutgers pakt de monumentale taak om deze unieke joodse wereld in het oude Rome te beschrijven thematisch aan, waarbij hij geen steen onberoerd laat. In elk hoofdstuk komen er nieuwe archeologische of tekstuele vondsten ter sprake die een nieuw aspect van de joodse leefwereld uit die tijd belichten. Al deze vondsten vloeien voort uit dezelfde schijnbaar onuitputtelijke bron van informatie waarop hij zich al zijn hele leven heeft toegelegd: de catacomben van Rome.  Geen enkel aspect van deze ondergrondse bouwwerken wordt overgeslagen. Van de sarcofagen en de daarop aangebrachte inscripties en tekeningen, tot de meest minuscule stukjes koolstof die gevangen zitten in de kalkverzegeling van de ondergrondse graven; van alle prachtige, en minder prachtige, wandschilderingen, tot de simpele olielampen die werden gebruikt om de weg naar binnen (en buiten) te vinden, en de prachtige goudglazen die als versiering werden gebruikt.

Stukje voor stukje worden bovengenoemde aspecten uitgelicht, verklaard en besproken, om zo langzaam maar zeker een beeld te schetsen van hoe de joodse gemeenschap in het oude Rome functioneerde. De inzichten die dhr. Rutgers deelt dankzij zijn jarenlange ervaring en verbondenheid met het onderwerp geven die eeuwenoude joodse gemeenschap bijna een nieuw eigen leven. Helaas moet ook hij bekennen dat de informatie die we tot onze beschikking hebben zeer beperkt is. De tand des tijds, maar toch ook vooral de hand des menses, hebben onherstelbare schade aangericht aan de vele catacomben die onder het oude Rome liggen. Grafrovers en werkzaamheden hebben menig catacombe niet slechts beschadigd, maar zelfs volledig vernietigd.

Desalniettemin is de rijkdom aan informatie die nog wel tot onze beschikking staat genoeg om een idee te krijgen van die verloren joodse wereld. Zo wordt duidelijk dat de overledenen vol trots spraken over hun posities binnen de joodse gemeenschap, zoals de ‘vaders en moeders van de synagoge’ wier positie en activiteiten ons nog steeds niet helemaal duidelijk zijn, maar waarvan duidelijk is dat het belangrijk genoeg was om te vermelden in een grafschrift. Maar zo spraken zij ook vol trots over hun beroepen die niet alleen door joden werden uitgevoerd, maar ook door de rest van stad, zoals schilders, doodgravers, slagers en kalkbranders. De trots in het uitvoeren van dit soort beroepen toont een verbondenheid aan met de stad en haar inwoners, en niet slechts met de leden van de eigen gemeenschap zoals men van een diaspora zou verwachten. De vermenging van de twee groepen, joden en niet-joden, komt verder tot uiting in een verscheidenheid aan andere zaken, allen stuk voor stuk besproken. Zo wordt al snel duidelijk dat joodse en Romeinse namen door elkaar heen werden gebruikt, en dat men niet per se een joodse naam moest hebben om als joods te worden gezien. Toch vertelt dit niet het hele verhaal, want achter elke Romeinse, en zelfs elke Griekse naam, lag een joodse oorsprong, die een diepere betekenis aan de nam gaf en de joodse traditie in leven hield.

Al met al is het een prachtig boek dat de verschillende facetten van de joodse catacomben onder Rome stuk voor stuk uitvoerig en zorgvuldig belicht. Alle informatie wordt met een kritisch oog bekeken en geanalyseerd om tot een scherpe en intrigerende conclusie te komen: dat de joodse gemeenschap in Rome een integraal onderdeel van de stad was, en geen afgezonderde commune waarvan de leden als buitenstaanders werden gezien.